ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE NARZĄDY MOWY

     Warunkiem prawidłowego wymawiania głosek jest sprawne działanie narządów mowy. Realizacja każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i określonej pracy mięśni. Toteż narządy mowy należy ćwiczyć, tak jak pianiści ćwiczą sprawność palców.  Różnego rodzaju ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia miękkiego. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy.

    U dzieci często występują zaburzenia w oddychaniu w postaci płytkiego, niepełnego oddechu, z krótka fazą wydechową, co powoduje zwiększenie częstości oddechów oraz robienie pauz na wdech w połowie frazy. Stosując odpowiednie ćwiczenia usprawniające aparat oddechowy, można:

-  zwiększyć pojemność płuc,

-  nauczyć ekonomicznego zużycia powietrza w czasie mówienia,

-  wzmocnić mięśnie biorące udział w oddychaniu,

-  utrzymać płuca w dobrej formie.

Podstawą dobrej wymowy jest prawidłowe oddychanie oraz silny i dobrze postawiony głos. W profilaktyce logopedycznej ćwiczenia oddechowe mają znaczenie pierwszoplanowe.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE APARAT ODDECHOWY:

1. Puszczanie baniek mydlanych.

2. Zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej lub chropowatej powierzchni.

3. Dmuchanie na zawieszone na nitce krążki lub kulki waty.

4. Chłodzenie gorącej zupy na talerzu (ręce ułożone na kształt głębokiego talerza) – dmuchanie ciągłym strumieniem.

5. Zdmuchiwanie mlecza – długo aż spadnie ostatnie nasionko (długie strumienie powietrza).

6. Odtajanie zamarzniętej szyby – chuchanie (długie). Chuchanie na ręce, bo zmarzły.

7. Lokomotywa oddaje nadmiar pary: fff lub szszsz.

8. Zabawa w pociąg:

Pociąg stoi na stacji gotowy do odjazdu. Lokomotywa sapie – dzieci naśladują sapanie lokomotywy (pach pach lub pf, pf, pf). Pociąg powoli rusza i jedzie coraz szybciej – dzieci naśladują cz-cz-cz.

9. Wypuszczanie powietrza z balonika. Piłki, dętki (długie sss).

10. Ćwiczenia ruchowe dwufazowe: pierwsza faza wdech, druga faza – wydech.

11. Przy prostowaniu zawsze towarzyszy wdech; skłonowi i skrętowi wydech np.: koszenie trawy, sianie zboża, rąbanie drzewa, zrywanie owoców z wysokiego drzewa, podawanie cegieł, pudełek, piłek z rąk do rąk, podawanie wiader do pożaru.

12. Parskanie wargami: prrr, brrr.

13. Nadmuchiwanie zabawek gumowych(baloników piłek).

14. Gwizdanie na jednym tonie(tylko wydech).

15. Samogłoski ciągnąć na jednym wydechu, jak w śpiewie. Łączyć samogłoski: oa, eo, aoe. Dzieci doskonale to robią naśladując syrenę. Zwracamy na prawidłowe otwieranie ust przy wymowie samogłosek.

16. W celu wydłużenia fazy wydechowej możemy wybrzmiewać również spółgłoski, ale tylko te które dadzą się „ciągnąć” np. f, s, z, sz, ż,. Spółgłoski te można łączyć z samogłoskami: za, zo, ze, zu, zy (na jednym wydechu).

17. Liczenie na jednym wydechu.

18. Powtarzanie zdań na jednym wydechu: zdania krótkie, dwu- lub trzywyrazowe, potem coraz dłuższe. Nie dzielić zdań na wyrazy, zachować płynność.

19. Powtarzanie zdań szeptem. Zwracamy uwagę, by szept był słyszalny. A więc dzieci muszą starannie wymawiać samogłoski.

20. Dla rozruszania przepony:

Śmiech wesoły, beztroski, gwałtowny, cichy, lekki, tłumiony.

Naśladowanie śmiechu różnych ludzi:

- staruszki: he, he, he.

- kobiety – jasny: ha, ha, ha.

- mężczyzny – tubalny, rubaszny – ho, ho, ho.

- dziewczynki – piskliwy, rubaszny: hi, hi, hi.

- chłopca – wesoły, chałaśliwy: ha, ha, ha.

21. Wyścigi piłeczek pinkpongowych.

22. Kręć się, kręć wiatraczku.

Potrzebny jeden lub dwa wiatraczki. Zawodnicy dmuchają w wiatraczki. Zwycięża ten zawodnik, którego wiatraczek będzie się najdłużej kręcił. Czas mierzymy stoperem.

23. Długie głoski.

W zabawie posługujemy się tylko takimi głoskami, które możemy wydłużać (i, y, e, a, o, u, r, l, m, n, f, w, s, z, ś, ż, ź, ch). Dobór głosek jest uzależniony od uczestników zabawy. Nie należy przeprowadzać konkursu na „długą głoskę” {r} z dziećmi, które jeszcze jej nie wymawiają. W konkursie biorą udział te dzieci, które poprawnie wymawiają daną głoskę. W zabawie zwycięża to dziecko, które najdłużej poprawnie artykułowało daną głoskę. Czas artykulacji mierzymy stoperem lub zegarkiem z sekundnikiem.

24. Wykonać wdech z jednoczesnym wzniesieniem rąk bokiem do góry, a następnie ręce wolno opuszczać, wydychając powoli powietrze.

25. Wykonać 3 wydechy, wymawiając s równomiernie z jednakową głośnością.

26. Wykonać 3 wydechy, starając się wymawiać s jak najciszej.

27. Wykonać 3 wydech, dmuchając na skrawek papieru. Odchylenie papieru powinno być przez cały czas jednakowe.

28. Wykonać wdech, wymawiając s raz ciszej, raz głośniej.

Wyrazistość wymowy zależy przede wszystkim od sprawności mięśni narządów artykulacji. Gimnastyka usprawniająca motorykę narządów mowy sprzyja usuwaniu wielu wad wymowy, natomiast u osób, które nie mają zaburzeń, doskonali sprawność mięśni, od których zależą ruchy narządów mowy i poprawność wymowy.  Oto propozycje zestawów ćwiczeń, które mogą być bardzo pomocne dla nauczycieli przedszkoli, klas zerowych i nauczania początkowego. Ważne jest by te ćwiczenia stosować w różnych formach zabawowych, uwzględniając wiekowe możliwości dziecka. Każde ćwiczenie powinno być najpierw zademonstrowane przez prowadzącego.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE WARGI I POLICZKI:

1.  Wymawianie na przemian a-o przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej.

2.  Oddalanie od siebie kącików ust, jak przy wymawianiu i.

3.  Zbliżanie do siebie kącików ust, jak przy wymowie u.

4.  Cmokanie.

5.  Parskanie (wprawianie w drganie warg).

6.  Ssanie górnej wargi, a potem dolnej.

7.  Nabieranie powietrza pod górną wargę, a potem dolną.

8.  Utrzymywanie ołówka na górnej wardze.

9.  Układanie ust, jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźnie przesadną artykulacją np. w kolejności:

a-i                   a-u                                          a-i-o-u-y

i-a                   u-o                                          u-a-i-o-y

i-u                   o-i                                           o-a-y-i-u

u-i                   a-o                                         y-i-o-a-u

ćwiczenia te wykonujemy najpierw wolno następnie szybciej.

10. Nadymanie policzków. Wargi są zwarte. Ćwiczenia te należy powtarzać kilkakrotnie. Ćwiczenie to zwiększa objętość „przedsionka” jamy ustnej. Gdyby ich przeprowadzenie okazało się zbyt trudne, to należy je wstępnie poprzedzić ćwiczeniami tj.: gra na organkach, na grzebieniu, nadmuchiwanie zabawek, baloników, puszczanie baniek mydlanych i zdmuchiwanie płomyka świecy przy stopniowo zwiększanej odległości.

11. Nadmuchiwanie policzków z uwolnieniem powietrza nagromadzonego w jamie ustnej. Przy silnym rozwarciu „schodzące” powietrze powoduje szmer przypominający wymowę głoski /p/.     

12. Nadymanie policzków i zatrzymywanie sprężonego powietrza w jamie ustnej około 5 sekund, następnie oddychanie przez nos bez zmiany położenia warg i policzków.

13. Nadymanie jednego policzka i przesuwanie powietrza z jednej strony jamy ustnej na drugą. Wargi pozostają zamknięte.

14. Wciąganie policzków do jamy ustnej (policzki ściśle przylegają do łuków zębowych, wargi tworzą „ zajęczy pyszczek”).

15. Zwieranie i rozwieranie warg przy zaciśniętych zębach (zwarcie powinno być silne, a rozwarcie „największe”).

16. Zaokrąglanie i spłaszczanie (rozciąganie) warg przy zwartych szczękach.

17. Wymawianie samogłosek (kolejność dowolna) przy zwartych szczękach.

18. Unoszenie górnej wargi przy zamkniętych szczękach (widoczne są tylko zęby górne), a następnie opuszczanie dolnej wargi (widoczne są tylko zęby dolne). Ćwiczenie to należy powtarzać kilkakrotnie.

19. Chwytanie dolnymi zębami górnej wargi.

20. Podsuwanie dolnej wargi pod górne zęby.

21. Masowanie warg.

 ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE JĘZYK

1.  Dotykanie końcem języka rozchylonych warg.

2.  dotykanie językiem nosa, brody, w kierunku lewego ucha, a potem prawego.

3.  wysunięty język przesuwać poziomo z jednej strony na drugą.

4.  Przesuwać wysunięty język wokół szeroko otwartych ust. Małym dzieciom należy uprzednio górną i dolną wargę posmarować miodem lub syropem.

5.  Wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie go w głąb jamy ustnej. Język powinien wykonywać ruchy poziomo ( ze skrajnej pozycji przedniej do skrajnej tylnej).

6.  Przesuwać czubek języka od zębów i cofać go, mocno trzeć nim o dziąsła i podniebienie, aż do ‘wytworzenia” mlaskania.

7.  Wykonać mlaskanie czubkiem języka, potem środkiem języka. Ćwiczenia powtarzać kilkakrotnie (początkowo oddzielnie, potem na przemian).

8.  Dotykać czubkiem języka na zmianę do górnych zębów, a następnie do górnej wargi (przy maksymalnym opuszczeniu szczęki dolnej).

9.  Dążyć do wykonania „rurki” z wysuniętego języka.

10. Lekko wysunięty język z jamy ustnej opiera się na dolnej wardze i przyjmuje na przemian kształt „łopaty” i „grotu”.

11. Wysunięty daleko na zewnątrz jamy ustnej język wykonuje ruchy koliste w lewo i w prawo.

12. Wykonujemy ruchy języka na przemian do górnych i dolnych dziąseł ( przy opuszczonej dolnej szczęce). Ćwiczenia te przygotowują do wymawiania głoski /l/, a w dalszej kolejności do wymawiania /sz/, /rz/, /cz/, /dż/.

13. Próby dotykania przodem języka na przemian ostatnich zębów trzonowych po obu stronach dolnej szczęki, potem górnej przy otwartej jamie ustnej.

14. Dotykanie „zaostrzonym” przodem języka różnych punktów na podniebieniu twardym. Uruchomić całą „masę” języka.

15. Gwizdanie. Ćwiczenia te usprawniają i koordynują pracę języka i warg.

16. Układanie języka w kształcie „łyżeczki”.

17. unoszenie i opuszczenie tyłu języka.

18. Wysuwać język pomimo zbliżonych szczęk, tworzących małą szczelinę. Język z trudem przeciska się między zębami, górne siekacze „skrobią” język, masują go.

19. Przesuwać czubek języka po podniebieniu jak najdalej w głąb jamy ustnej.

20. Przycisnąć grzbiet języka do dziąseł i podniebienia i w tej pozycji utrzymać go  w czasie opuszczania i unoszenia dolnej szczęki

  Ćwiczenia języka należy prowadzić dosyć długo, aż dziecko opanuje prawidłowe układy artykulacyjne. Wyrazistość i poprawność mowy w dużym stopniu zależy od sprawności mięśni języka. Jest on najbardziej ruchliwym narządem mowy. Przy jego udziale powstają prawie wszystkie głoski ( oprócz /p/,/ b/, /m/, /f/,/ w/). Głoski /r/ , /s/,   /sz/, /cz/ wymagają szczególnie wyspecjalizowanych ruchów i układów języka. Ćwiczenia tego rodzaju powinny być prowadzone przed lustrem i dlatego niezbędne było wyposażenie dzieci w  małe lusterka, dla każdego jedno.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE PODNIEBIENIE MIĘKKIE

1.  Wywołanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej. Język spoczywa na dnie jamy ustnej.

2.  Płukanie gardła ciepłą wodą.

3.  Lekki kaszel (język wysunięty).

4.  Chrapanie na wdechu i wydechu.

5.  Głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych nozdrzach i przez nos przy zamkniętych ustach.

6.  Wymawianie połączeń głosek tylnojęzykowych zwartych z samogłoskami, np.: ga, go, gu, gi, ge, gą, gę. Tak samo wymawiać głoskę k.

7.  wypowiadanie sylab w połączenie z głoską k, potem z głoską g na końcu, przedłużać zwarcie, np.: ek, ok., uk, yk, ąk, ęk.

8.  Nabrać powietrze nosem i zatrzymać je w jamie ustnej. Policzki nadęte. Nos zatkać i nadymać policzki, następnie połykać powietrze.

Proponowane ćwiczenia należałoby prowadzić równolegle z ćwiczeniami warg i języka. Obserwować w lustrze, jak porusza się języczek – zakończenie podniebienia miękkiego.

ĆWICZENIA DOLNEJ SZCZĘKI

1.  Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego a i przechodzenie do wymawiania a – połączonego z głoską s.

2.  Chwytanie górnej wargi dolnymi zębami.

3.  Ruchy szczęki dolnej (ze skrajnego położenia lewego do skrajnego prawego, bez zaznaczania pozycji środkowej). Wargi początkowo rozchylone potem zamknięte.

4.  Ruchy szczęki dolnej w prawo i w lewo, z wyraźnym zaznaczeniem pozycji środkowej. Ćwiczenie wykonuje się  w czterech fazach:

- wychylenie w prawo,

- powrót do pozycji środkowej,

- wychylenie w lewo,

- powrót do pozycji środkowej.

5.  Naśladowanie ziewania.

6.  Duży wdech nosem  i wydech ustami i jednocześnie wymawiać głoskę a. Tak  samo wymawiać głoskę o.

      Celem ćwiczeń szczęki dolnej jest doskonalenie układów właściwych dla artykulacji poszczególnych dźwięków i usprawnianie ogólnej motoryki narządu.

ĆWICZENIA SŁUCHOWE

1.    Rozpoznawanie różnych rzeczy zamkniętych w pudełku przez potrząsanie pudełkiem (groch, kamyk, gwoździe, cukier).

2.    Uderzanie klockami o siebie, łyżeczkami, odbijanie piłki gumoej, klaskanie, darcie papieru, lanie wody, przesuwanie czegoś na stole, drapanie po szkle.

3.    Rozpoznawanie osób po głosie.

4.    Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. Ile wyrazów tyle ustawiamy klocków, tyle razy klaszczemy.

5.    Wydzielanie sylab w wyrazach. Początkowo punktem wyjścia jest rysunek.

6.   Wyodrębnianie samogłoski w nagłosie wyrazu.

7.   Wydzielanie spółgłoski nagłosowej przez przedłużanie nagłosu.

8.    Wyszukiwanie przedmiotów, zabawek, których nazwy zaczynają się na daną spółgłoskę.

9.   Wydzielanie głosek w łatwych wyrazach.

10.  Wydzielanie  spółgłoski wygłosowej.

11.  Wydzielanie grup spółgłoskowych o trudnej budowie np.: sta, pta, tło, bło, rty.

12.  rozróżnianie wyrazów różniących się tylko jedną głoską.

bułka – półka                              lody - loty

domek – Tomek             dama - tama

góra – kura                     bije - pije

bal – pal               rak  - lak

       Ćwiczenia usprawniające funkcje słuchowe u dzieci w wieku przedszkolnym są bardzo pomocne w pokonywaniu dysfunkcji rozwojowych analizatora słuchowego. Należy podkreślić to, że dzieci z zaburzeniami analizy i syntezy słuchowej słyszą dobrze, natomiast z potoku dźwięków mowy nie potrafią wychwycić wszystkich głosek , nie potrafią ich właściwie różnicować. Mimo to, że przedszkolaki nie znają jeszcze liter, należy prowadzić z nimi takie zajęcia w trakcie których  nauczą się wyodrębniania wyrazów w zdaniu, głosek i sylab, co jest niezbędne do prawidłowego czytania i pisania.

mgr  Maria Łepkowska

Bibliografia:

1.   Balejko A. „Uczymy się ojczystej mowy”, Wydawnictwo Logopedyczne, Białystok 1994.

2.   Bartkowska T. „Rozwój mowy dziecka przedszkolnego” PZWS , Warszawa 1968. 

3.   Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”, WSiP, Warszawa 1996.

4.   Demelowa G. „Elementy logopedii”,  WSiP , Warszawa 1987.

5.   Nowak J. „Ćwiczenia usprawniające mowę u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym” , Wydawnictwo „Tanan" , Bydgoszcz 1995.

6.   Rocławski B. „Paradnik fonetyczny dla nauczycieli”, WSiP, Warszawa 1986.

7.   Styczek I. „Logopedia” PWN , Warszawa 1980.